Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΙΑΖΕ ΚΑΙ ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ

Τελευταία μέρα του Νοέμβρη σήμερα και το αφιέρωμα μας στα εκπαιδευτικα παιχνιδια τελειώνει. Ο Δεκέμβρης που έρχεται, φέρνει, τι άλλο, τα Χριστούγεννα την Πρωτοχρονιά και τα δώρα του Αη Βασίλη. Δεν θα μπορούσαμε όμως να εγκαταλείψουμε το θέμα "Εκπαιδευτικό παιχνίδι" δίχως μια σύντομη θεωρητική προσέγγιση

Ο Ζαν Πιαζέ ήταν ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς και ερευνητές της εκπαίδευσης, του 20ου αιώνα. Η θεωρία του είχε σημαντικό αντίκτυπο στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τα παιδιά. Αυτός είπε κάποτε ότι «το παιχνίδι είναι η εργασία της παιδικής ηλικίας». Ανέπτυξε την ιδέα ότι τα παιδιά κατά την ανάπτυξή τους από βρέφη σε ενήλικες, περνούν από τέσσερα διακριτά στάδια: αισθητικοκινητικό, προ-ενεργητικό, συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών και τυπικών νοητικών ενεργειών.

• Αισθητικοκινητικό στάδιο (0-2 ετών)

Παιχνίδια για μωρά

Διαρκεί από τη γέννηση μέχρι περίπου 24 μηνών. Σ’ αυτό το στάδιο, το παιδί μετακινείται από τα αντανακλαστικά που είχε ως βρέφος προς την κατανόηση ότι τα αντικείμενα παραμένουν ακόμη και όταν είναι έξω από τη ματιά του και τη δυνατότητα να σκέφτεται συμβολικά. Σε κάθε σημείο αυτού του σταδίου, όταν του δίνουμε παιχνίδια πρέπει να έχουμε κατά νου τη συνεχή και γρήγορη ανάπτυξη του.

Τα νεογνά και τα μικρά μωρά χρειάζονται παιχνίδια που να μπορούν να εξερευνούν με ασφάλεια με το στόμα τους. Όσο τα μωρά μεγαλώνουν, τα παιχνίδια που παράγουν προβλέψιμα αποτελέσματα, όπως μια κουδουνίστρα, είναι πολύ σημαντικά. Τα μικρά νήπια θα κάνουν πειράματα με τα παιχνίδια για να δουν τι είδους αποτελέσματα θα προκαλέσει η κάθε τους κίνηση. Τα παιχνίδια στοίβαξης αλλά και αυτά που δείχνουν τις αιτίες και τις επιπτώσεις είναι κατάλληλα για τα παιδιά αυτού του σταδίου. 

• Προ-ενεργητικό στάδιο (2-7 ετών)

Παιχνίδια για κορίτσια 3-6 ετών

Διαρκεί περίπου από την ηλικία των δύο μέχρι των επτά ετών. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά. Έχουν μεγάλη φαντασία και μαγική σκέψη. Παιχνίδια που τους επιτρέπουν να δοκιμάζουν ρόλους ενηλίκων και να αναπτύσσουν τη φαντασία τους, όπως οι στολές και οι μινιατούρες, είναι ότι καλύτερο για τα παιδιά σ’ αυτό το στάδιο. Οι παιδαγωγοί προτείνουν επίσης και τις εικόνες αλλά και παιχνίδια που αναπτύσσουν τη μαθηματική αντίληψη, την ανάγνωση και την αρχή της λογικής σκέψης, όπως τα πάζλ. 

• Συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών (7-12 ετών)

Παιχνίδια για αγόρια άνω των 6 ετών

Αυτό το στάδιο διαρκεί από την ηλικία των επτά μέχρι αυτή των δώδεκα ετών περίπου. Σ’ αυτό το στάδιο, η ικανότητα ενός παιδιού να σκέφτεται λογικά είναι ακόμα στο αρχικό στάδιο ανάπτυξης. Η σκέψη του είναι πολύ συγκεκριμένη. Παιχνίδια που ενθαρρύνουν την ανάπτυξη των ακαδημαϊκών δεξιοτήτων, την κριτική σκέψη και τη μεγαλύτερη συνειδητοποίηση του κόσμου είναι απαραίτητα. 

• Τυπικών νοητικών ενεργειών (12 ετών και άνω)

Καθ' όλη τη διάρκεια της εφηβείας και στην ενήλικη ζωή, η ικανότητα του παιδιού να σκέφτεται αφηρημένα αναπτύσσεται συνεχώς. Ο χρόνος που αφιερώνει στο παιχνίδι όλο και λιγοστεύει και αντικαθίσταται με χρόνο αφιερωμένο σε συγκεκριμένα χόμπι και ενδιαφέροντα, καθώς και στην κοινωνικοποίηση και τις επαφές με τους φίλους. Αυτές οι δραστηριότητες θα πρέπει να ενθαρρυνθούν και αν γίνεται να συμμετέχουν και οι φίλοι τους.

Βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες 

Τα παιδιά που έχουν παίξει με τα κατάλληλα εκπαιδευτικά παιχνίδια σε κάθε φάση της ηλικίας τους συνεχίζουν να καρπώνονται οφέλη μέχρι και τα είκοσι τους. Παράλληλα στα σχετικά τεστ IQ, που έχουν γίνει, δείχνουν υψηλότερες μετρήσεις (έως και 50 μονάδες) από τα υπόλοιπα παιδιά. Τα οφέλη λοιπόν από τα εκπαιδευτικά παιχνίδια είναι πολλά και κάθε παιδί έχει δικαίωμα πρόσβασης σ’ αυτά.

Ο ΠΑΙΧΝΙΔΑΚΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΜΕ ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ

Ο μικρός Παιχνιδάκιας είναι δεν είναι ενός έτους. Είναι στη φάση που λίγο μπουσουλάει, λίγο περπατάει και πολύ μα πολύ πιάνει και δοκιμάζει, με την αφή και φυσικά το στόμα!!! Μετά από ένα χρόνο, ελεγχόμενης και υπό στενή επίβλεψη ανάπτυξης, είναι σε θέση να αρχίσει να σουλατσάρει μόνος του. Γύρω του απλώνεται ένα τεράστιο και πολύ ενδιαφέρον, σύμπαν για να ανακαλύψει. Η λαχτάρα του για να το γνωρίσει είναι απερίγραπτη.

Η μαμά έχει πάει προς κουζίνα μεριά και το πεδίο είναι ελεύθερο. Τι είναι αυτό το περίεργο ξύλινο καλάθι και τι είναι αυτά τα ξυλάκια που έχει μέσα; Από χθες του έχει γυαλίσει, όταν ήταν στο κρεβάτι του και περίμενε την ευκαιρία για να το αρπάξει. Η ώρα έφτασε! ή τώρα ή ποτέ...

«ΠΑΙΧΝΙΔΑΚΙΑ!!!» ακούγεται πάνω στην ώρα η φωνή της μαμάς. Να πάρει! πως εμφανίζεται πάντα τις κρίσιμες στιγμές!!! 

Μαμά: «Βλέπω ανακάλυψες το δώρο που σου έφερε ο θείος σου!» του λέει και πριν προλάβει να γραπώσει ο μικρός το καλαθάκι, το παίρνει εκείνη στα χέρια της. «Έλα κοντά να σου δείξω πως παίζεται. Λοιπόν τα βλέπεις αυτά τα ξυλάκια…»

Παιχνιδάκιας: Μα καλά για γκαβό με πέρασε; Τα βλέπω, τα βλέπω Κυρία τα ξέρω όλα. Δώσε μου το παιχνίδι ΑΜΕΣΩΣ!!!

Μαμά: «Μπα θυμώνουμε κιόλας; Λοιπόν αυτά τα ξυλάκια έχουν διαφορετικά σχήματα το καθένα. Για να μπούνε, αλλά και να βγούνε από το καλαθάκι, πρέπει να βρούμε την πορτούλα που έχει το σχήμα το δικό τους. Βλέπεις; Από εδώ περνάει το τρίγωνο και από εδώ το τετράγωνο. Έλα να με βοηθήσεις να περάσω και τον κύκλο.»

Ο Παιχνιδάκιας παίρνει στα χέρια του το κυκλικό ξυλάκι και το πετάει μέσα από το μεγάλο άνοιγμα που υπάρχει στην επάνω πλευρά του καλαθιού.

Παιχνιδάκιας: Σιγά το δύσκολο. Αυτοί οι μεγάλοι τα κάνουν όλα μεγάλο θέμα. Μα καλά για να βάλουμε ένα ξυλάκι πρέπει να τετραγωνίσουμε τον κύκλο;

Μαμά: «Α!!!! Είσαι και πονηρούλης. Το παιχνίδι είναι να τα βάζουμε από τη σωστή πορτούλα. Να κοίτα…»

Ο Παιχνιδάκιας έκανε το χατίρι της μαμάς και πέρασε τον κύκλο από εκεί που του έδειξε.

Μαμά: «Μπράβο αγόρι μου τα κατάφερες!!! Έλα να σου δώσω ένα φιλάκι.»

ΝΤΡΙΝ!!! ΝΤΡΙΝ!!! Το τηλέφωνο χτύπησε και η μαμά έτρεξε να το σηκώσει. Ήταν ο θείος που ήθελε να μάθει πως τα πάει ο Παιχνιδάκιας με το καινούργιο του παιχνίδι. Ο θείος του Παιχνιδάκια δουλεύει σε ένα πανεπιστήμιο στην Αγγλία. Είναι παιδοψυχολόγος και ασχολείται με τα παιδιά και τα παιχνίδια. Για αυτό και φέρνει και στον ανιψιό του όλο εκπαιδευτικά παιχνίδια και ρωτά μετά πως τα πάει.

Θείος: «Καλημέρα! Τι γίνεται βρήκε ο ανιψιός μου το δώρο του;»

Μαμά: «Πρωί πρωί και μόνος του. Με αυτό παίζει τώρα.»

Θείος: «Αντιδράσεις;»

Μαμά: «Κοίταξε, μέχρι στιγμής τα περισσότερα τα βάζει από τη μεγάλη είσοδο του καλαθιού. Κάποια που του έδειξα τα πέρασε μετά και εκείνος.»

Θείος: «Είμαστε σε καλό δρόμο. Στην αρχή να του δίνεις ένα σχήμα κάθε φορά. Μην τον πιέζεις και μην επεμβαίνεις όταν προσπαθεί να βάλει το σχήμα σε λάθος υποδοχή. Ας' τον να ανακαλύψει τη λύση παρακολουθώντας εσένα και προσπαθώντας μόνος του.»

Μαμά: «Και πιστεύεις ότι τον βοηθάει στην ανάπτυξη του;»

Θείος: «Πάρα πολύ. Το παιχνίδι αυτό αναπτύχθηκε μέσα από το έργο της Μαρίας Μοντεσόρι. Ταιριάζοντας ένα κομμάτι συγκεκριμένου σχήματος με την αντίστοιχη υποδοχή, το παιδί μαθαίνει να ξεχωρίζει τα διάφορα σχήματα, συνδυάζει αυτό που βλέπει με αυτό που αισθάνεται, αποκτά έλεγχο των δαχτύλων του και, μέσα από τις δοκιμές και τα λάθη του, βελτιώνει τις ικανότητες του στην εξεύρεση λύσεων. Να συνεχίσω;»

Μαμά: «Όχι όχι κατάλαβα. Σε ευχαριστώ! Αν έχω κάποια απορία θα σε πάρω εγώ.»

Έκλεισε το τηλέφωνο και γύρισε στον Παιχνιδάκια. Είχε πάρει τα ξυλάκια και τα πέταγε στην αδερφή του η οποία φυσικά του τα επέστρεφε με φόρα. 
Τι είπε ο θείος; να μην παρεμβαίνω;;;

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ

Κάθε φορά που κάποιος πελάτης μου ζητάει ένα «εκπαιδευτικό παιχνίδι», δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι μιλάμε για το ίδιο πράγμα. Ο όρος έχει αρκετά υποκειμενικό χαρακτήρα και ο καθένας εννοεί κάτι διαφορετικό όταν τον χρησιμοποιεί. Ας δούμε τον ορισμό που δίνει η wikipedia: «Τα εκπαιδευτικά παιχνίδια είναι αυτά που έχουν ειδικά σχεδιαστεί για να διδάξουν τους ανθρώπους ένα συγκεκριμένο θέμα, να αναπτύξουν μια έννοια, να ενισχύσουν την ανάπτυξη, να εξηγήσουν ένα ιστορικό γεγονός ή την κουλτούρα κάποιων ή να ενισχύσουν μια δεξιότητα μέσα από το παιχνίδι. Συμπεριλαμβάνουν τα επιτραπέζια, τα παιχνίδια με τις κάρτες και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια.»

Η σύγχυση που υπάρχει, οφείλεται κατά τη γνώμη μου, στο γεγονός ότι με όλα τα παιχνίδια τα παιδιά μαθαίνουν κάτι. Αρα όλα τα παιχνίδια θα μπορούσαν να ονομαστούν κατά κάποιο τρόπο «εκπαιδευτικά». Καθιερώθηκε όμως, να λέμε έτσι, αυτά που έχουν σχεδιαστεί (από ομάδες ψυχολόγων, παιδιάτρων και νηπιαγωγών) και έχουν κατασκευαστεί για να αναπτύξουν συγκεκριμένες δεξιότητες των παιδιών.

Κάποιος είχε τη λαμπρή ιδέα να συνδυάσει τη διασκέδαση με την εκπαίδευση κι έτσι δημιουργήθηκε ένα νέο είδος παιχνιδιών, τα εκπαιδευτικά παιχνίδια. Ότι είναι παιχνίδι προσελκύει εύκολα τα παιδιά και μ' αυτό τον τρόπο η εκμάθηση γίνεται μια δραστηριότητα διασκέδασης, όπως η οικογενειακή βόλτα του Σαββατοκύριακου.

Μέχρι την ηλικία των 3 ετών, τα περισσότερα παιδιά έχουν σαν αποκλειστικούς παιδαγωγούς τους γονείς τους. Από εκεί και μετά η εκπαίδευση τους χωρίζεται στην «επίσημη» και την «άτυπη». Η πρώτη ασκείται σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα και η δεύτερη έξω από αυτά. Τα εκπαιδευτικά παιχνίδια τα συναντάμε τόσο στη μια όσο και στην άλλη. Εδώ θ' ασχοληθούμε με τη χρήση των εκπαιδευτικών παιχνιδιών στην «άτυπη» εκπαίδευση.

Θεωρώ ότι τα εκπαιδευτικά παιχνίδια αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των γονιών. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά και να καλύψουν εκείνες τις ανάγκες που οι ίδιοι διαπιστώνουν ότι υπάρχουν.

• Κάποιες φορές μπορούν να χρησιμοποιηθούν όπως οι «εξωσχολικές» δραστηριότητες. Τα παιδιά μαθαίνουν δηλαδή, με έναν ευχάριστο τρόπο κάποιο συγκεκριμένο θέμα, το οποίο δεν διδάσκεται στο σχολείο. Όπως, για παράδειγμα, οι κατασκευές της Djeco, που φέρνουν τα παιδιά σε επαφή με διάφορες καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες (mandalas, art nouveau, origami κλπ), οι οποίες φυσικά και δεν διδάσκονται στα σχολεία.
• Μπορούν να γίνουν αφορμές, ώστε να αναπτύξουν εντελώς νέες δεξιότητες (τις οποίες αγνοούσαν ότι είχαν) ή να «ακονίσουν» αυτές που ήδη έχουν. Οι νέες εμπειρίες έχουν συνήθως, πολύ θετικές συνέπειες στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών. Παιχνίδια όπως το “memo” και το “lotto” ενισχύουν, ιδιαίτερα εντυπωσιακά την μνήμη και την παρατηρητικότητα των παιδιών όλων των ηλικιών.
• Τα εκπαιδευτικά παιχνίδια μπορούν να παίξουν ενισχυτικό ή απλά συμπληρωματικό ρόλο στην επίσημη εκπαίδευση. Σε περιπτώσεις που το παιδί «υστερεί» ή έχει αρνητική διάθεση, ας πούμε, για τη φυσική, μπορεί απλά, παίζοντας στο σπίτι, να αλλάξει διάθεση. Ένα παιχνίδι με πειράματα, μαζί με τους γονείς, μπορεί να το κάνει να τη δει πιο χαλαρά και με περισσότερο ενδιαφέρον. Κάποιες φορές μάλιστα, τα παιδιά, μέσα από τις επιτυχίες τους σε κάποια εκπαιδευτικά παιχνίδια, κερδίζουν αυτοπεποίθηση, η οποία μπορεί να αντισταθμίσει τα συναισθήματα αποτυχίας που νιώθουν, λόγω της υστέρησης τους σε μια άλλη γνωστική περιοχή.

Νομίζω τελικά, ότι φροντίζοντας να υπάρχει στη διάθεση των παιδιών μεγάλη ποικιλία εκπαιδευτικών παιχνιδιών, σίγουρα τα βοηθάμε. Μπορούν να οξύνουν το ενδιαφέρον τους για μάθηση και να τα ωθήσουν να αναπτύξουν τους γνωστικούς τους ορίζοντες. Αρκεί να μην υπερβάλουμε. Τα παιδιά δεν μπορούν, αλλά και δεν πρέπει, να παίζουν μόνο με εκπαιδευτικά παιχνίδια. Υπάρχουν πολλά άλλα παιχνίδια, τα οποία είναι εξίσου σημαντικά και αναγκαία για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη τους. Όπως επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι τα εκπαιδευτικά παιχνίδια δεν είναι η απάντηση σε κάθε ακαδημαϊκό ή συμπεριφοριστικό πρόβλημα που ένα παιδί μπορεί να αντιμετωπίζει. Για αυτά τα προβλήματα υπάρχουν ειδικοί.

Γιώργος Μωραϊτόπουλος
Κοινωνιολόγος
απόφοιτος Παντείου Παν/μίου