- ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ
- ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ
1. ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ
ΣΤΑΘΗΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ
κουκλοπαίκτης
κουκλοπαίκτης
Σε όλη τη χώρα υπάρχουν γύρω στους πενήντα ενεργούς επαγγελματικούς θιάσους, που το έργο τους αντικατοπτρίζει όλη την ποικιλία τεχνικών, δραματουργικών, σκηνικών κλπ επιλογών και δυνατοτήτων που υπάρχει και σε όλο τον κόσμο.
Είτε σε μόνιμες δικές τους σκηνές, είτε σε θέατρα, είτε μεταφέροντας την παράστασής τους σε εκδηλώσεις και σχολεία, είτε στο δρόμο, οι κουκλοπαίκτες προσφέρουν τις δημιουργίες τους σε κάθε είδος κοινού και η ανταπόκριση είναι άμεση: όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν παραστάσεις κουκλοθεάτρου για να τις παρακολουθήσουν.
Αρκετοί από αυτούς τους θιάσους ταξιδεύουν σε διεθνή φεστιβάλ (τόσο κουκλοθεάτρου όσο και θεάτρου) και εκπροσωπούν τη χώρα μας εξάγοντας το έργο τους και εισάγοντας την εμπειρία, ερεθίσματα και συναναστροφή με τους ξένους συναδέλφους.
Παράλληλα με τον αμιγώς κουκλοθεατρικό χώρο, η Ελλάδα ζει σήμερα αυτό που στην Ευρώπη έχει ήδη μια παράδοση σχεδόν ενός αιώνα: την «εισβολή» της κούκλας στο θέατρο των ηθοποιών, αλλά και τον χορό και τα εικαστικά και τη μουσική ακόμα και την «ανακάλυψή» της από αυτούς τους καλλιτέχνες σαν ένα «νέο» εργαλείο με τόση δυναμική και παρθένο έδαφος για πειραματισμό που τους φαίνεται απίστευτο ότι ήταν πάντα εκεί, αλλά δεν το γνώριζαν!
Αρκετοί σκηνοθέτες (μεταξύ τους και αναγνωρισμένες προσωπικότητες του θεάτρου και του χορού) επιλέγουν τη χρήση της κούκλας στις παραστάσεις τους αναγνωρίζοντάς της παραστατικές ικανότητες και δυνατότητες που με άλλα μέσα δεν θα ήταν εφικτές.
Κυρίως όμως υπάρχει ένα νέο αίμα στο θέατρο, ηθοποιών, σκηνοθετών και σκηνογράφων, που θεωρούν την κούκλα σαν ένα δεδομένο και αυτονόητα ισότιμο εργαλείο στην παλέτα τους, είτε έχοντας έρθει σε πρακτική επαφή με την χρήση της, είτε απλά έχοντας παρακολουθήσει θεάματα που την περιλαμβάνουν.
Σημαντικό είναι και το έργο που έχει προσφέρει και η Ένωσή μας, UNIMA-ΕΛΛΑΣ: χωρίς να αποτελεί σωματείο με την συνδικαλιστική έννοια του όρου, συσπειρώνει τους ανθρώπους του κουκλοθεάτρου, έχει αναπτύξει τον διάλογο, έχει εμπλουτίσει την βιβλιογραφία και το υλικό τεκμηρίωσης βοηθώντας όσους αναζητούν πηγές γνώσης και μέσα από πλήθος εκδηλώσεων έχει προωθήσει το κουκλοθέατρο σε όλες τις κατευθύνσεις.
Τέλος δεν είναι τυχαίο ότι στις μέρες μας:
- Μεγάλοι οργανισμοί και διοργανώσεις (Μέγαρο Μουσικής, Δημήτρια, Πολιτιστική Πρωτεύουσα κ.α.) που δεν ασχολούνται αποκλειστικά με το κουκλοθέατρο, καλούν συχνότατα πια, παραγωγές κουκλοθεάτρου ή και προγραμματίζουν δικές τους παραγωγές θεαμάτων με κούκλες (Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, Αθήνα 2004),
- όλο και συχνότερα γίνονται εκτενή αφιερώματα για το κουκλοθέατρο σε περιοδικά, εφημερίδες, τηλεοπτικές εκπομπές,
- πολλοί φοιτητές σχολών Θεατρικών Σπουδών στρέφουν το ενδιαφέρον τους στο κουκλοθέατρο και κάνουν σχετικές ερευνητικές εργασίες,
- στην τηλεόραση χρησιμοποιείται η κούκλα ευρύτατα και η ποιότητα των παραγωγών έχει αναβαθμιστεί και φτάσει τα διεθνή επίπεδα,
- στα Παιδαγωγικά Τμήματα και σχολές, ενώ παλαιότερα το κουκλοθέατρο που διδασκόταν περιοριζόταν στην πιο απλοϊκή εκδοχή του χωρίς καμία προσπάθεια καλλιτεχνικής αναζήτησης ή επαφής με όσα συμβαίνουν στο διεθνές κουκλοθέατρο, σήμερα (τουλάχιστον όπου υπάρχουν καθηγητές να το στηρίξουν) γίνεται προσπάθεια εφαρμογής όσων έχουν κατακτηθεί και χρήσης τόσο των τεχνικών/ αισθητικών, όσο και των σημειολογικών εξελίξεων της κούκλας, στην εκπαίδευση.
Η συνεισφορά της Πολιτείας σε όλη αυτή την εξέλιξη ήταν ελάχιστη έως ανύπαρκτη και σε πολλές περιπτώσεις ανασταλτική λόγω άγνοιας. Η αναγνώριση που απολαμβάνει το κουκλοθέατρο τόσο σαν ανεξάρτητη τέχνη όσο και σαν ζωτικό κομμάτι του θεάτρου, είναι ακόμα μικρή.
Πιστεύουμε ότι σήμερα είναι ώριμες οι συνθήκες για μια πιο σοβαρή ματιά απέναντι στην κούκλα και ευελπιστούμε στην ανάπτυξη σχέσεων, υποδομών και θεσμών που να βοηθούν δυναμικά την άνθιση του -ούτως ή άλλως- υπαρκτού νέου και γενναίου αυτού χώρου.
2. ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όπως και τα άλλα καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών του 20ού αιώνα και του μεσοπολέμου, το κουκλοθέατρο επηρεάζεται από την τεχνολογική ανάπτυξη, την επικράτηση της μηχανής, την παντοδυναμία του χρήματος, τη φρίκη του πολέμου, τις ανατροπές των επαναστάσεων. Η κούκλα ακολουθεί τις μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν στο θέατρο και υιοθετεί πολλές από τις ιδέες του. Η ανάμειξη των ειδών, η καταφυγή σε πολλές τεχνικές, η χρήση αντικειμένων, ο περιορισμός του λόγου, θα είναι μερικές από τις αλλαγές που θα επικρατήσουν και στο χώρο του κουκλοθεάτρου.
Βέβαια, σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η παλαιά παραδοσιακή αισθητική κουκλοθεάτρου παραμένει παρούσα και τροφοδοτεί συχνά τη σύγχρονη σκέψη όμως , όπως και στο χώρο του θεάτρου των ηθοποιών, υπάρχει μια συνεχής αναζήτηση. Οι αντιρεαλιστικές τάσεις που εμφανίστηκαν στην τέχνη μαζικά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, επηρέασαν ιδιαίτερα το κουκλοθέατρο, το οποίο γίνεται είδος ανεξάντλητο, άλλοτε ανεξάρτητο κι άλλοτε σε συνδυασμό με το θέατρο ηθοποιών. Εφοδιασμένο με μια χωρίς όρια ενέργεια, αναπτύσσει πρωτοτυπία και δυναμισμό. Τα σύνορα ανάμεσα σε διαφορετικές τέχνες αρχίζουν να καταρρίπτονται, νέες μορφές έκφρασης αφομοιώνονται. Ορισμένοι καλλιτέχνες παραμένουν προσκολλημένοι στην κούκλα, ανανεώνοντας όμως και διευρύνοντας τους κώδικές της. Στις τεχνικές κατασκευής και χειρισμού των συνήθων μορφών κούκλας -γαντόκουκλα, μαριονέτα, μαρότα- προσθέτουν αναζητήσεις για τη χρήση του χώρου, τη φύση της κίνησης, τη θέση του σώματος, τη φωνή και τη χροιά της, το φως, το χρώμα και τους συμβολισμούς τους. Η ανθρωπόμορφη, μικρών διαστάσεων κούκλα μεταλλάσσεται. Δημιουργείται από κάθε είδους υλικό και παίρνει διαφορετικές μορφές: ομοιώματα ανθρώπινων διαστάσεων, τερατόμορφες φιγούρες, αφαιρετικές μορφές, επίπεδες, αντικείμενα. Οι κουκλοπαίκτες τη χρησιμοποιούν όντας ορατοί στο κοινό, άλλοτε παραμένοντας αμέτοχοι και άλλοτε συμμετέχοντας στη δράση σαν ηθοποιοί.
Στη νέα εξελικτική πορεία της, που ξεκινά από τη δεκαετία του 1950, η κούκλα δεν είναι πάντα ο μοναδικός συντελεστής της παράστασης, αλλά αποτελεί μέρος ενός θεάματος όπου συμμετέχουν ισότιμα όχι μόνο ο κουκλοπαίκτης, αλλά και ηθοποιοί και άλλοι παράγοντες. Παράλληλα, μεγάλοι σκηνοθέτες αρχίζουν να χρησιμοποιούν την κούκλα στο θέατρο αναγνωρίζοντας τις μεγάλες πλαστικές, εκφραστικές, θεατρικές δυνατότητες που διαθέτει. Της δίνουν πρωταγωνιστικό, αυτόνομο ρόλο, δανείζονται τεχνικές της εμπνεόμενοι από διαφορετικούς πολιτιστικούς χώρους, κυρίως όμως από τις παραστατικές τέχνες της ανατολής. Υιοθετούν ετερογενείς τεχνικές χειρισμού μέσα στο ίδιο θέαμα, με εναλλαγές σκηνών όπου παίζουν ηθοποιοί και σκηνών που παίζονται από κούκλες, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας σύνθετος τρόπος παράστασης.
Εκτός από την αισθητική γοητεία που ασκεί στους σύγχρονους σκηνοθέτες, η κούκλα -σε ένα είδος μεταφοράς ή μετωνυμίας- ψυχολογικά προβλήματα, οντολογικές ανησυχίες, ιδεολογικές προτάσεις. Η εικόνα που προβάλουν μέσα από φιγούρες, συχνά στιλιζαρισμένες, αλλοτριωμένες, γελοίες, υποβαθμισμένες, χειραγωγημένες καθρεφτίζει τον κόσμο μας. Μας επιτρέπει μέσα από σώματα-αντικείμενα, σώματα-πτώματα, σώματα ατελή, σώματα-ετερόκλιτα, να αναγνωρίσουμε, χωρίς να ταυτιστούμε, μια εικόνα ανησυχητική του ανθρώπου.
Στις μέρες μας η συνεχής επικοινωνία μεταξύ των δημιουργών, η διοργάνωση μεγάλων διεθνών συναντήσεων, φεστιβάλ κλπ. έχει κάνει το φαινόμενο «κουκλοθέατρο» πανταχού παρόν και έχει στρέψει την προσοχή ακόμη μεγαλύτερου μέρους του θεατρικού κόσμου πάνω του. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε όλες τις σχολές σύγχρονου θεάτρου υπάρχουν μαθήματα ή και ανεξάρτητα τμήματα, όπου οι νέοι θεατρίνοι διδάσκονται για και από την κούκλα και πειραματίζονται με τα μαγικά εργαλεία που τους προσφέρει.
Το ίδιο συμβαίνει και στην Ελλάδα, όπου τα παραπάνω βρίσκονται σε στάδιο πρώιμο μεν, αλλά με πολύ σαφείς κατευθύνσεις, ακολουθώντας όλα τα ρεύματα και τάσεις που επικρατούν στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Παράλληλα με την θεατρική χρήση της κούκλας, αλλά ακριβώς λόγω της αποκάλυψης όλων αυτών των ιδιοτήτων της, το κουκλοθέατρο αναπτύσσεται προς πολλές άλλες κατευθύνσεις: στην παιδεία σαν εκπαιδευτικό εργαλείο, στην θεραπεία και την έρευνα σαν ένα μέσο προσέγγισης αλλά και εξομολόγησης του ασθενούς, στον κινηματογράφο και την τηλεόραση όπου γεννιούνται ανεξάρτητες τέχνες και τεχνικές (animation, τηλεοπτική κούκλα) κ.α.
Δυστυχώς, παρ όλη την μεγάλη ανάπτυξη της κούκλας στη σύγχρονη εποχή και την αναγνώριση της ιδιαίτερης θέσης που κατέχει στο χώρο της τέχνης, το κουκλοθέατρο, στις δυτικές κυρίως κοινωνίες, κατατρέχεται από την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι απευθύνεται μόνο σε παιδιά, ότι είναι ένα θέατρο περιορισμένων δυνατοτήτων και χαμηλής αισθητικής αξίας. Οι κουκλοπαίκτες πασχίζουν καθημερινά να την ανατρέψουν και τα αποτελέσματα είναι πολύ πιο αισθητά στις χώρες όπου η τέχνη τους προωθείται σαν ισότιμη των άλλων και από την πολιτεία.
