- ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΡΙΟΝΕΤΑ
- Η ΓΕΝΝΑ
Σ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ
κουκλοπαίκτης
Η ιστορία της χάνεται στην αρχαιότητα. Είναι αλήθεια ότι τα παλαιότερα ευρύματα που διαθέτουμε προέρχονται από τον Ελλαδικό χώρο (μικρά πύλινα «νευρόσπαστα» στο Αρχαιολογικό μουσείο του Ηρακλείου), όμως το φαινόμενο «μαριονέτα» –όπως και το ευρύτερο φαινόμενο «κουκλοθέατρο»- αναπτύχθηκε παράλληλα σ’ όλα τα πλάτη και τα μήκη της Γης.Όντας και η ίδια εργαλείο μυθοπλασίας, η μαριονέτα κουβαλάει στην πλάτη της ένα μύθο. Συχνά διαχωρίζεται από τα άλλα είδη κούκλας, φερόμενη ως «πιο εκλεπτυσμένη», «πιο δύσκολη», «πιο πολιτισμένη» και άλλους τέτοιους χαρακτηρισμούς που την τοποθετούν «ψηλότερα». Αυτό προέρχεται από την ιστορική πραγματικότητα της Ευρωπαϊκής χρήσης της μαριονέτας. Είναι αλήθεια ότι χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε θεάματα απευθυνόμενα στην ελίτ της Ευρωπαϊκής κοινωνίας, στις Αυλές, στα Αστικά θέατρα κλπ, τα οποία στηρίζονταν σε πολύπλοκους τεχνικούς μηχανισμούς, οπτικά και σκηνογραφικά εφφέ και λόγια σενάρια. Αντίθετα, το λαϊκό κουκλοθέατρο προτίμησε την χρήση της γαντόκουκλας, που με τις γρήγορες δυναμικές κινήσεις της μπορούσε να εκφράσει καλύτερα τα γκροτέσκα αυτοσχέδια σενάρια που παρουσιάζονταν στις πλατείες και τα πανηγύρια. Στην πραγματικότητα όλες οι κούκλες είναι ισάξιες και ισότιμες. Η κάθε μια, με τις ιδιαιτερότητές της είναι ικανή να παράγει κινήσεις που μπορεί να ταιριάζουν σε μια παράσταση ή να μην ταιριάζουν. Καθώς οι κούκλες είναι θεατρικό εργαλείο, κρίνονται από την λειτουργικότητά τους μπροστά στα μάτια του κοινού. Το 99% όσων αφορούν την εμψύχωση του άψυχου αντικειμένου είναι κοινό σε όλες τις τεχνικές και τα είδη κούκλας και μόνο το 1% έχει να κάνει με αυτές τις ιδιαιτερότητες. Ποιές είναι οι ιδιαιτερότητες της μαριονέτας;
Η μαριονέτα ζει σε ένα μεταίχμιο. Αν τραβήξουμε τα νήματα λίγο πιο δυνατά απ’ ό,τι αναλογεί στο βάρος της, θα πετάξει. Αν τα αφήσουμε χαλαρά, θα σωριαστεί στο έδαφος. Η βαρύτητα της Γης μαζί με το αντιστάθμισμα της δικής μας αντίθετης δύναμης προς τα πάνω, είναι η αυτή που την κινεί. Απομακρυσμένη από το σώμα του χειριστή της, διεκδικεί την πλήρη αυτονομία στα μάτια του θεατή. Είναι ένα πλάσμα που –το βλέπουμε όλοι- κινείται μόνο του στο χώρο! Ταυτόχρονα, καθώς τα νήματα –πολλές φορές και ο μαριονετίστας- είναι ορατά ή γνωστά στο κοινό, η μαριονέτα πάντα υπήρξε σύμβολο της εξάρτησης και της υποταγής.
Η εύθραυστες ισορροπίες, η τρυφερή προσπάθεια του χειριστή να δαμάσει την αδράνεια, την ροπή, την βαρύτητα και οι αέρινες -έως και ανεξέλεγκτες- κινήσεις που προκύπτουν, είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της παρουσίας της μαριονέτας στη σκηνή. Ίσως αυτή η ακριβώς η έλλειψη απόλυτου ελέγχου –η απειροελάχιστη ταλάντευση του σώματος σε κάθε κίνηση- να κάνει, κάποιες στιγμές, το μάτι του θεατή να αμφιβάλει και να νομίζει πως η μαριονέτα θα φύγει μακριά από τον παίκτη της.
2. (Διήμερο Συμπόσιο Τέχνης και Επιστημονικής Σκέψης με τίτλο:
"Ονειρικά Ταξίδια"
Το κουκλοθέατρο ως καταγραφή προσωπικής διαδρομής και αισθητικής αναζήτησης.)
Τραπέζι με θέμα: Η ΓΕΝΝΑ
Σ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ
κουκλοπαίκτης
Καλημέρα σε όλους, Τάκη, Μίνα και Σοφία χρόνια πολλά στο θέατρό σας. Είμαστε όλοι εδώ προσκεκλημένοι σε μια γιορτή, ας πούμε ένα παιδικό πάρτι, που έχει και κάποια άλλα πράγματα να δώσει στους καλεσμένους. Επειδή έχουμε μαζί μας μεγάλους μαστόρους του κουκλοθεάτρου, μας ήρθαν από μακριά, και είναι ήδη ένα μεγάλο όφελος το ότι μπορούμε να τους δούμε από κοντά, ίσως και να τους αγγίξουμε, εγώ νιώθω λίγο σαν ένας ακόμα καλεσμένος στο να δω αυτούς τους ανθρώπους. Καθώς δεν ήταν δυνατό να ανεβούμε όλοι σ΄ αυτό το τραπέζι, ανεβήκανε μόνο μερικοί για να μιλήσουμε λίγο παραπάνω και για τα ελληνικά δεδομένα με αφορμή τι κάνει ο καθένας μας. Το video που θα προβάλλεται όσο θα μιλάω, δίνει μια συν-οπτική εικόνα του πως δουλεύω, κάποιες κούκλες, λίγο από κατασκευή, λίγο από παράσταση.
Όπως ακούστηκε, δουλεύω στο δρόμο, το προτιμώ σαν μέρος δουλειάς,σαν χώρο παράστασης, γιατί η επαφή μου με τους ανθρώπους είναι πιο άμεση και δεδομένου των συνθηκών, ότι ο κόσμος σπανίως έρχεται στο κουκλοθέατρο, καλύτερα το κουκλοθέατρο να πηγαίνει στον κόσμο κατευθείαν. Ο δρόμος έχει πολλές ομοιότητες μ΄ ένα θέατρο με την έννοια ότι για τον περαστικό πάλι περί θεάτρου πρόκειται, παρόλα αυτά είναι πολύ μαγική η στιγμή όπου το βλέμμα του περαστικού πριν συνειδητοποιήσει ότι πρόκειται περί θεάτρου βλέπει κάτι ζωντανό και ταράζεται, ή το επόμενο στάδιο που αφού συνειδητοποιήσει ότι πρόκειται περί θεάτρου, η κούκλα κάνει κάτι τόσο ζωντανό που για ένα κλάσμα δευτερολέπτου ο θεατής αμφισβητεί ότι είναι θέατρο και πραγματικά του μπαίνει η υποψία ότι μπορεί να είναι και αληθινό αυτό που βλέπει, ζωντανό.
Η διαδικασία πάντως της γέννας και της δημιουργίας μιας κούκλας, για μένα, εκτός από το γενικό αυτό που είπα περί κοσμογονίας, το να δημιουργήσεις δηλαδή ένα σύμπαν για αυτή τη κούκλα, έχει να κάνει πολύ με την παρατήρηση των πραγμάτων γύρω, και εγώ το βλέπω και σαν ένα τρόπο ύπαρξης στον κόσμο, με την έννοια ότι με οδηγεί σε μια ανάλυση των γύρω πραγμάτων. Για να μπεις μέσα στο υλικό πρέπει να δεις πως αυτό το υλικό υπάρχει, τι εφαρμογές έχει, πως το χρησιμοποιούνε, πως έχει υπάρξει στο παρελθόν, πως μπορεί να υπάρξει, τι έχει να σου δώσει η ίδια η ύλη και επειδή ύλη υπάρχει σ΄ όλα τα γύρω μας αντικείμενα, τα οποία είναι εν δυνάμει κούκλες, πρέπει να τα δεις πως λειτουργούν, πως είναι φτιαγμένα, την υφή τους, να τα αγγίξεις να τα μεταχειριστείς κλπ. Η γέννα λοιπόν ξεκινάει από εκεί, από την παρατήρηση των πραγμάτων, μια προσωπική και ατομική ανάλυση του πως αυτά τα πράγματα υπάρχουν και μια, εκ των υστέρων, ένταξη αυτών των πραγμάτων στο πως βλέπεις τον κόσμο -ο καθένας τον βλέπει διαφορετικά και γι΄ αυτό και οι κούκλες είναι διαφορετικές και οι γέννες διάφορες. Εγώ απλά είμαι ένα δείγμα γεννήτορα, υπάρχουν πολλοί και πολλοί είναι ανάμεσά στον κόσμο που αποτελεί το κοινό εδώ. Αν μπορείς βάλε το video, γιατί δεν έχει νόημα να το δούμε στα βουβά, εγώ θα συνεχίσω να μιλάω ταυτόχρονα. 
Υπάρχουν διαφόρων ειδών προκαταλήψεις (και τις πιο πολλές φορές είναι συνειδητές), δηλαδή πράγματα τα οποία καλλιεργώ εγώ στον εαυτό μου με σκοπό να μπορέσω κάποια στιγμή να πιστέψω ότι αυτό το πλάσμα μπορεί να ζήσει. Για παράδειγμα το γεγονός ότι στα κούφια σώματά τους μέσα, καμιά φορά, βάζω μια καρδούλα να υπάρχει – εννοώ χάρτινη καρδούλα – ή ότι γράφω στο εσωτερικό του κεφαλιού τους μια σκέψη που θα έπρεπε να διακατέχει τον χαρακτήρα, τέτοιου είδους πράγματα τα οποία φαίνονται τρελά και θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτός που τα κάνει είναι όντως τρελός, είναι συνειδητές προσπάθειες να πείσω εγώ τον εαυτό μου πρώτα από όλα ότι αυτό το πλάσμα πρέπει να ζήσει και εγώ πρέπει να αναλάβω την ευθύνη να δημιουργήσω τις συνθήκες για να ζήσει. Η πρώτη σημαντική συνθήκη είναι το να τις παίζω. Αλλιώς μένουνε νεκρές. Προσωπικά τις αντιμετωπίζω πραγματικά σαν νεκρές, όταν δεν παίζονται, είτε βάζοντάς τις σε σακούλια είτε σε νεκροκασέλες και όταν τις μεταφέρω είναι σαν να μεταφέρω ένα φέρετρο και όταν αυτό το φέρετρο ανοίξει, στο δρόμο, όπως έγινε εδώ με τον Ζαφείρη, συντελείται μια ανάσταση. Και αυτή η ανάσταση είναι κάτι το συνεχόμενο που συμβαίνει κάθε μέρα, όταν παίζει κανείς κάθε μέρα έξω και ο κόσμος είναι παρών σ΄ αυτήν την ανάσταση, όπως και στο θάνατο επίσης. Η εντύπωση που παίρνω από αυτό και που νομίζω ότι είναι σημαντικό συναίσθημα που εκείνη την ώρα προσφέρεται στον θεατή, είναι το ότι αφού ένα κομμάτι ξύλο μπορεί να ζήσει, τότε μπορούν και οι άνθρωποι να ζήσουν. Αυτό είναι από μόνο του αρκετό να δώσει κάτι στον θεατή. Ο Ζαφείρης, ας πούμε, είναι ένας μουσικός που, όπως ένας ζωντανός ακορντεονίστας παίζει ακορντεόν στη γωνία του δρόμου, απλά παίζει μουσική. Η διαφορά είναι ότι ο Ζαφείρης δεν είναι παρά μερικά κομμάτια ξύλο συνδεδεμένα και ένας τύπος από πάνω του που παίζει φυσαρμόνικα για να του δίνει τον ήχο. Παρόλα αυτά, ο θεατής πιστεύει ότι ο ήχος βγαίνει από το ακορντεόν και αυτό το κάνει ηθελημένα γιατί, ο θεατής θέλει να πιστέψει ότι αυτό το πράγμα είναι ζωντανό, γιατί θέλει να πιστέψει ότι και ο ίδιος μπορεί να είναι ζωντανός και αυτό είναι μια λειτουργία που πάντα, πιστεύω, υπήρχε στο κουκλοθέατρο και είναι ένα από τα όσα οι κουκλοπαίκτες προσφέρουν στον κόσμο.
Κάποιες "προκαταλήψεις", δηλαδή κάποια από τα διάφορα συνειδητά τεχνάσματα που με βοηθάνε να νιώσω πιο καλά με την κούκλα, είναι ακόμα πιο τραβηγμένα και άμα σας τα πω μπορεί να αρχίσετε να με υποπτεύεστε. Για παράδειγμα, μαζεύω τα απομεινάρια του ξύλου που χρησιμοποιώ στην κατασκευή και ανάβω μια φωτιά μ΄ αυτά όπου ζωντανεύει δίπλα της η κούκλα, κάποια στιγμή, όταν είναι έτοιμη. Αυτά μπορεί να ακούγονται λίγο περίεργα και να θυμίζουν βουντού. Όμως και για μένα… δεν είναι εύκολο για τον άνθρωπο να πιστέψει σε κάτι τόσο ζωντανό, τόσο εξωανθρώπινο αλλά ταυτόχρονα που πρέπει να ζήσει όπως ζούμε και εμείς. Η κούκλα δεν είναι ηθοποιός, δεν υποκρίνεται, ζει. Έτσι, βάζω τον εαυτό μου σε τέτοιες διαδικασίες, ξέροντας κατά βάθος ότι είναι ψεύτικες.
Το επόμενο βήμα, μετά την γέννα, το οποίο αποτελεί ίσως την μεγαλύτερη ευθύνη, είναι η συμβίωση. Όταν κάνεις ένα παιδί προφανώς δεν το πετάς μετά έξω από σένα μακριά, πρέπει να ζήσεις μαζί του και αυτό είναι ένα στάδιο εξίσου ενδιαφέρον με τη γέννα. Όπως και ένα ζωντανό παιδί, σε πάει αυτό όπου θέλει, σπανίως το καθορίζεις εσύ, αν και καθορίζεις πολλές παραμέτρους της ζωής του. Παρόλα αυτά, έχει την γοητεία ακριβώς ότι το ίδιο το παιδί σε οδηγεί και το ίδιο συμβαίνει με την κούκλα που πολύ σπάνια κάνει αυτό που της λες. Δεν ξέρω αν είναι τύχη ή ατυχία να μπορείς να την καθοδηγήσεις ολοκληρωτικά, πάντως η γοητεία της είναι ακριβώς ότι αποκτά τόσο έντονη προσωπικότητα που πλέον σε παίζει αυτή, αναγκάζεσαι να την υπηρετείς, εφόσον την έφτιαξες, έχεις πάρει ήδη την ευθύνη από τη στιγμή που τη γεννάς. Πρέπει να την υπηρετήσεις μέχρι τέλους. Βεβαίως μπορείς και να τη σκοτώσεις κι αυτό γίνεται είτε ηθελημένα είτε άθελα. Πολλές φορές σε φέρνει σε απόγνωση και τότε τη σκοτώνεις ηθελημένα, πολλές φορές πάλι απλά δεν ξέρεις πως να τη ζήσεις και την αφήνεις να πεθάνει. Αυτή η σχέση μπορεί πραγματικά να παρομοιαστεί με μια σχέση γονέα και παιδιού γιατί απλούστατα πρέπει να παρέχεις τα αναγκαία για να ζήσει αυτό το παιδί και να ζήσει και καλά, όπως του πρέπει. Οι πραγματικοί γονείς, πραγματικών παιδιών, τις πιο πολλές φορές δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα καθότι ο κόσμος μας καθορίζεται από χιλιάδες πράγματα που δεν ελέγχουμε.
Τελικά, αυτό το βλέπω εγώ και σαν ένα όφελος προς μετάδοση, ας πούμε, αυτό που είπα και πριν, ότι αν ένα κομμάτι ξύλο μπορεί να διαμορφώσει ένα κόσμο για να ζήσει καλά, τότε και ο θεατής έχει μια ελπίδα να διαμορφώσει τον κόσμο του και να ζήσει σ΄ αυτόν. Είναι για μένα πάρα πολύ γοητευτικό και είναι, πιστεύω, αυτό που έχω κερδίσει περισσότερο από το κουκλοθέατρο, το γεγονός ότι σ' αυτό ανακάλυψα έναν τρόπο αντίληψης των πραγμάτων, ένα εργαλείο αντίληψης του κόσμου γύρω μου και μάλιστα έναν τρόπο συλλογικό με την έννοια ότι αυτό, όσο κι αν η διαδικασία της γέννησης είναι προσωπική και έχει να κάνει με δικές μου επιλογές, παρόλα αυτά προορίζεται για να την επικοινωνήσω με τον κόσμο που με βλέπει, να το μοιραστώ και να επηρεαστώ. Ποτέ ο γονιός κουκλοπαίχτης δεν είναι μόνος του γονιός. Είναι μια οικογένεια που γεννάει την κούκλα και περιλαμβάνει και τους θεατές αυτή η οικογένεια. Αυτή η διαδικασία, κατά κάποιον τρόπο μου εξηγεί τον κόσμο. Προσπαθώντας να δημιουργήσω μικρούς κόσμους, προσπαθώ να καταλάβω πως λειτουργεί ο πραγματικός κόσμος, δηλαδή τι συμβαίνει γύρω μου. Βέβαια πάντα καταλαβαίνεις ένα πολύ μικρό μέρος και πάντα βρίσκεσαι προ εκπλήξεων, αλλά τέλος πάντων, είναι ένας τρόπος να υπάρχεις σ΄ ένα κόσμο σαν κι αυτόν τον δύσκολο που ζούμε.
Για μένα η γέννα της κούκλας είναι μια εμπειρία πρώτα απ΄ όλα προκλητική, με την έννοια ότι περιλαμβάνει στάδια εφεύρεσης και ψαξίματος εσωτερικού και εξωτερικού και αυτά τα στάδια, τα μέσα στο μυαλό, στάδια παρατήρησης, καταγραφής και έρευνας είναι το βασικό μέρος της γέννας. Η υλοποίηση, επίσης είναι σημαντική γιατί φέρνει τα χέρια σου σε επαφή με τα υλικά και τα εργαλεία, είναι το δεύτερο κομμάτι, και το τρίτο κομμάτι που είναι η παράσταση, το ζωντάνεμα, ολοκληρώνει αυτή τη γέννα και που εκεί κρίνεσαι κιόλας για το πόσο η γέννα σου ήταν πετυχημένη.
Εύχομαι στον Τάκη και τη Μίνα ξανά χρόνια πολλά, και ο Τάκης απέφυγε να το πει πριν, είπε για το παρελθόν και το παρόν που είναι η έκθεσή τους και η παράσταση που ανεβάζουν, τώρα θα μπορούσε αυτό που κάνουμε εδώ να είναι ένα κομμάτι για το μέλλον, με την έννοια ότι οι άνθρωποι εδώ, και εγώ μαζί τους, νέοι άνθρωποι που τώρα αρχίζουμε να ασχολούμαστε, να πειραματιζόμαστε και να μαθαίνουμε, παίρνουμε πολλά από αυτό που συμβαίνει εδώ. Και πάλι χρόνια πολλά και ευχαριστούμε για την ευκαιρία που μας δώσατε.
Το video παίζει ακόμα… Το ξύλο που βλέπετε είναι ξύλο φλαμουριάς και το αγαπώ ιδιαιτέρως για την μυρωδιά του όταν καίγεται. Έχει ένα χαρακτηριστικό: τα κομμάτια που βάζεις στη φωτιά, έχοντας μορφοποιηθεί από το κόψιμο στη κορδέλα, όταν καίγονται η στάχτη τους παραμένει δεμένη, μπορείς να δεις ένα προφίλ κούκλας κομμένο στο πριόνι, όπου μετά το κάψιμο είναι απλά ένα καμένο προφίλ αλλά παραμένει δεμένο, το προφίλ διατηρεί το σχήμα του. Το ξύλο το προτιμώ γιατί είναι ένα ζωντανό υλικό. Σε σχέση μ΄ αυτό που έλεγε και η Αντιγόνη προηγουμένως, δεν αμφιβάλλω ότι πολλά σύγχρονα υλικά παρέχουν άλλες δυνατότητες, εγώ έχω κολλήσει τώρα με το ξύλο, δεν απορρίπτω τα υπόλοιπα γιατί το κάθε πράγμα είναι για άλλη χρήση, απλώς το ξύλο έχει μια δικιά του ζωντάνια καθώς προέρχεται από ένα ζωντανό οργανισμό, το δέντρο, και όσο κι αν είναι λίγο σκληρό το να πελεκάς και να κομματιάζεις ένα δέντρο, παρόλα αυτά γεννάς κάτι που είναι εξίσου ζωντανό, κάτι σαν μετενσάρκωση ας πούμε. Επίσης να επαναλάβω ότι δεν έχω καμία σχέση με μεταφυσική και όλα αυτά που περιέγραψα είναι απλά προσωπικά τεχνικά βοηθήματα.
Αυτό είναι ένα στημένο video, φτιάχτηκε ειδικά για σήμερα. Στη πραγματικότητα όλα αυτά παίρνουνε πολύ παραπάνω χρόνο και πολύ διαφορετικά είναι στην πραγματική γέννα Αυτό είναι μια προσομοίωση γέννας πάνω σ΄ ένα παλιό σχέδιο. Είναι ήδη φτιαγμένη η κούκλα και τώρα παριστάνω ότι την ξαναφτιάχνω. Μέσα σε πέντε λεπτά η κούκλα έχει φτιαχτεί και τώρα έχει μπει στο μπαούλο και φεύγει. Αυτά είναι τα σακούλια που σας έλεγα πριν. Είναι σαν νεκροταφείο ο τοίχος μου. (φωτογραφικό υλικό)
